پلورالیزم دینی و تعاریف مختلف از آن
- «قائل بودن به وجود بیش از یک یا دو حقیقت»
- «نظریه ای که حقیقت را مرکب از چند واقعیت می داند»
- نوعی جامعه که گروههای مختلف قومی،نژادی و دینی در آن وجود دارند یا عقیده و نظریه ای یا سیاستی که از این حالت دفاع می کند[3].
«تکثرگرایی دینی» در اصطلاح دارای چند تعریف یا تقریر می باشد،در ذیل به مهمترین آنها اشاره می شود:
1- «تکثرگرایی دینی[4]» یا کثرت گرایی دینی ؛آن مکتب فکری است که حقیقت را منحصر در یک دین نمی داند بلکه براین باور است که همه ادیان سهمی مساوی از حقیقت داشته و باعث رستگاری پیروان خود می شوند.به عبارت دیگر ادیان همگی جلوه ای از حقیقتند و نباید هیچ دینی بر «حق مطلق» بودن خویش پافشاری کند بلکه پیروان ادیان باید معتقدین به سایر ادیان را نیز در «حق» بودن سهیم و شریک و بر سر سفره نجات برنشسته بدانند[5].
همچنانکه پیش از این نیز گفتیم چنین دیدگاهی حد اقل متاثر از سه عامل بوده است:
الف- نظام معرفت شناسی کانت(1804-1724) و تفکیکی که وی میان بود[6] و نمود[7] قائل می شود،بدین صورت که آن چه ما می شناسیم نمود هاست نه بودها و خود چیزها،جهانی که بر ما آشکار می شود جهان نمود هاست ،نه جهانِ بودها و حقیقت اشیاء[8].بر این اساس شناخت حقیقی برای کسی امکان پذیر نیست و شناخت های بشری جلوه ای از حقیقتند و نه خود حقیقت.
ب- آشنایی مسیحیان با پیروان سایر ادیان.
ج- وقوع جنگ ها و در گیری های دینی و مذهبی.
می توان گفت این دیدگاه در واقع دیدگاهی فلسفی است که متاثر از واقعیات اجتماعی نیز بوده است،یعنی از یک سو بر مبنایی خاص در بحث «معرفت شناسی»استوار شده و از دیگر سو از برخی واقعیات اجتماعی نیز تاثیر پذیرفته است.
پیش از این از جان هیک –متکلم مسیحی معاصر- از حامیان نامدار این نظریه نقل کردیم که:« .بدیهی است که ما عالم طبیعت را آن گونه که هست ادراک نمی کنیم،بلکه درک ما از آن متناسب با ابزارهای حسی و قابلیت های عقلی خاص ماست[9].» او در کتاب «خدا دارای نام های متعدد است» می گوید: «هنگامی که من در قالب شعاری کوتاه می گویم «خدا دارای نام های متعددی است»،منظورم این است که یکتای ازلی در درون فرهنگ های مختلف بشری و در شکل های مختلف تلقی شده است،... و اینکه این تلقی های گوناگون خاستگاه راه های دینی زندگی است همان چیزی که ما آن را دین های بزرگ جهان می نامیم. نتیجه عملی این نظریه این است که مردم با داشتن سنت های دینی گوناگون می توانند یکدیگر را به جای دشمن یا رقیب ،دوست ببینند. ما [همگی] اعضای خانواده های دینی مختلف هستیم، اما خانواده هایی که هرکدام اتصالی گرانسنگ و ممتاز با یکتای ازلی دارند.[10]»هیک در جای دیگر می گوید:«ادیان مختلف جریانهای متفاوت تجربه دینی هستند که هر یک در مقطع متفاوتی در تاریخ بشر آغاز گردیده و هر یک ،خود آگاهی عقلی خود را در درون یک فضای فرهنگی متفاوت باز یافته است.[11]» جمعی دیگر از معتقدین به این نظریه گفته اند:«کثرت گرایی دینی بر آن است که ادیان گوناگون،همگی می توانند مایه رستگاری یا کمال نفس پیروان خود شوند،چنان که در هندوئیسم تصریح می شود که برای نیل به رستگاری راههای بسیاری وجود دارد.[12]» بر این اساس طرفداران و پیروان همه ادیان باید رفتاری آسان گیرانه و مسالمت آمیز با یکدیگر داشته و هیچ یک دیگری را با چوب باطل بودن و در نتیجه رفتار سخت گیرانه،ظالمانه و توام با خشونت نرانند.
2- تکثر گرایی دینی به معنای زندگی مسالمت آمیز ادیان در کنار یکدیگر. این دیدگاه
قائل به تکثر واقعیت ادیان است؛نه حقیقت آنها.به عبارت دیگر از این منظر به این موضوع پرداخته نمی شود که کدام دین حق و کدام باطل است،بلکه آنچه صرفا مد نظر است همزیستی مسالمت آمیز معتقدان به ادیان مختلف در کنار یکدیگر است.بر اساس این دیدگاه باورمندان به هر دینی دعوت می شوند که با توجه به مشترکاتی که دارند دست از خشونت،جنگ ،نزاع و بی احترامی نسبت به یکدیگر دست برداشته و زندگی آرامی در کنار یکدیگر داشته باشند[13].
3-شمول گرایی[14]: بر اساس این دیدگاه فقط یک راه حق وجود دارد و این راه حق فقط دریک دین خاص است،در عین حال همه می توانند در این راه قدم بگذارند هر چند ملتزم به شرایط و آداب دین حق نباشند،شمول گرایان معتقدند فیض و لطف[15] الهی می تواند شامل حال همه انسانها شود و اگر کسی بتواند با فیض خدا مرتبط شود حتی اگر مسیحی نباشد اهل نجات است.اینان بین «شناخت حقیقت » و «تحصیل نجات» تفکیک قائل می شوند،یعنی ممکن است کسی حق را نشناخته باشد ولی اهل نجات باشد.گلین ریچاردز در مورد این تفکر می نویسد:« همه ادیان غیر مسیحی در نجات از سوی خدا منزلتی دارند و مظهر لطف خدایند لیکن نقش آنان در طرح نجات نقشی تمهیدی است چه آنکه لطف سرشار و کمال نجات را تنها در سنت مسیحی باید یافت.[16]» کارل رانر(1904 -1984) متکلم مسیحی پیرو این نظر است. وی ضمن تاکید بر این نکته که هر کس می تواند با خدا ارتباط داشته [17] و خدا را تجربه کند[18] می گوید:« رستگاری در اینجا به عنوان حضور مستقیم ،نزدیک و فراطبیعی خدا در انسان که حاصل فیض است تلقی شده است... بر این اساس،این بحث بنیادی که موضوعی در خور در مباحث الهیاتی است باامکان گسترده رستگاری فرا طبیعی برای همه انسانها بعد از گناه ابتدایی[19] ارتباط پیدا می کند.این امکان باید واقعا برای همه مهیا شود.[20]» آنگاه می افزاید:« هر کس که به خود امکان تمسک به این فیض را می دهد،در کمال راستی و صداقت می تواند یک مسیحی گمنام[21] لقب گیرد.[22]» هانس کونگ (متولد 1928م) نیز از طرفداران این دیدگاه است. وی ضمن اینکه مسیحیت را مظهر کامل لطف و تجلی الهی می داند، ارزیابی مثبتی از منزلت ادیان غیر مسیحی در الگوی نجات خدا دارد و معتقد است باید از موضع «کلیسا مداری» به موضع «خدامداری» و کنار گذاشتن اصل گمراه کننده خارج از کلیسا رستگاری نیست همت گماشت،بی تردید کسانی که در خارج از کلیسای کاتولیک هستند نیز می توانند رستگار شوند[23].
این دیدگاه را از جهتی می توان رویکردی«تکثرگرایانه» و از حیث دیگر دیدگاهی«انحصارگرایانه» به حساب آورد.«تکثرگرایانه» از این جهت که پیروان سایر ادیان را از لطف الهی محروم نمی داند و معتقد است آنان نیزبه یمن فیض الهی می توانند جزء «مسیحیان بی نام » قرار گیرند هر چند به شناخت حقیقت مسیحیت نائل نشده باشند،انحصار گرایانه از این حیث که راه حق را منحصر در یک راه می داند،چنانکه جان هیک می گوید:« پرسش این است که آیا در این فرض هم نوعی حق انحصار در خصوص دین خود شخص به مثابه تنها مجرای نجات الهی وجود ندارد؟[24]» شاید بهتر باشد که بگوییم این دیدگاه به نحوی جامع «انحصار گرایی» و«تکثرگرایی» به معنای اول است. مایکل پترسون و همکاران او در کتاب عقل و اعتقاد دینی می گویند:«شمول گرایان همانند انحصار گرایان بر این باورند که تنها یک راه برای رستگاری وجود دارد و این راه نیز صرفا در یک دین خاص قابل شناسایی است... از سوی دیگر،شمول گرایان همانند کثرت گرایان معتقدند که خداوند و لطف و عنایت او به انحاء گوناگون در ادیان مختلف تجلی یافته است و هر کس می تواند رستگار شود،حتی اگر از اصول اعتقادی آن دین حق چیزی نشنیده و بی خبر باشد.[25]»
در مقابل دیدگاههای فوق ،نظریه«انحصارگرایی[26]» وجود دارد. انحصار گرایان بر آنند که راه نجات و رستگاری تنها در مسیحیت یافت می شود زیرا تجلی الهی منحصرا در حضرت مسیح واقع شده است.«کارل بارث»(1968-1886) از متکلمان نوارتدوکس مسیحی از طرفداران این نظریه است،وی حقانیت دین مسیح را نه در برتری ذاتی آن بر سایر ادیان می ،بلکه در این می داند که مسیحیت نتیجه لطف الهی و تجلی خدا از طریق لطف است. او معتقد است تجلّی حقیقی در مسیحیت واقع شده و خدا تنها از طریق کلمه اش که در کتاب مقدس مکتوب و در مسیح(ع) تجلی یافته، خود را بر ما متجلی ساخته است[27].از دیگرطرفداران این نظریه می توان به «امیل برونر»(1966-1889) اشاره کرد[28].در کلام مسیحی،مهمترین دلیل انحصار گرایی آن است که رستگاری صرفا در گرو لطف و عنایت الهی است و تلاش شخصی ما برای رستگار شدن و وصول به ساحل نجات،محکوم به شکست است.لذا برای نیل به رستگاری باید تجلیگاه نیروی رستگاری بخش الهی را پیدا کنیم[29]. کارل بارث «شریعت» و «تجلی» را در تقابل با یکدیگر دانسته و معتقد است شریعت یک کوشش انسانی برای شناخت خداوند از منظر ناقص خویشتن است،وی این کوشش را گناه آلود و بی نتیجه می داند[30].
[1]- Merriam-Webster Collegiate Dictionary ، ذیل ماده «plural».
[2]- همان،ذیل ماده «ism».
[3]-همان،ذیل ماده «pluralism».
[4]-Religious pluralism
[5] - سروش عبد الکریم،صراط های مستقیم ،کیان، سال هفتم،شماره 36، فروردین و اردیبهشت 1376 صص3و4و9و11؛ نجفی فرزاد،تحلیل انتقادی مبانی معرفت شناختی پلورالیسم دینی،چاپ اول( قم،انتشارات حکت رویش،1384ش)،صص 59 و 60.
[6] - noumenon.
[7] - noumenon.phe
[8] - فردریک کاپلستون،تاریخ فلسفه، چاپ اول(نیویورک، نشر دابل دی،1960)،ج6،ص 271؛ر.ج.هالینگ دیل، مبانی و تاریخ فلسفه غرب(ترجمه عبد الحسین آذرنگ)،چاپ دوم(تهران،انتشارات کیهان،1370)،ص162؛ژان هرش:شگفتی فلسفی(ترجمه عباس باقری)چاپ اول(تهران،نشر
نی،1383)،ص204.
[9] - مصاحبه با جان هیک،اخبار ادیان،شماره 12،اسفند و فروردین 1384، ص 42.
[10] - جان هیک، خدادارای نام های متعدد است،چاپ اول(فیلادلفیا،نشر وست مینستر،1980 م)،ص 52.
[11]- ربانی گلپایگانی علی ،کالبد شکافی پلورالیزم دینی، کتاب نقد،شماره 4،پاییز 1376(چاپ دوم)،ص 133
[12]-همان.
[13] - سبحانی ، جعفر پلورالیزم دینی،رواق اندیشه،شماره 8،خرداد و تیر 1381 ،صص 14-16؛ قدردان قراملکی محمدحسن ،قرآن و پلورالیزم،،چاپ دوم( تهران، مؤسسة فرهنگی دانش و اندیشة معاصر،1385)،ص 18.
[14]- Inclusivism
[15] -Grace
[16] - گلین ریچاردز،رویکردهای مختلف به پلورالیزم دینی( ترجمه رضا گندمی و احمدرضا مفتاح)،چاپ دوم(قم،مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب،1383 ص99
[17] - دکلن مارمین و مری.ای.هاینس ،نشست کمبریج برای کارل رانر، ،چاپ اول(کمبریج،انتشارات دانشگاه کمبریج،2005م)،ص 238.
[18] - همان،ص 237.
[19] -Original sin ، عقیده ای در مسیحیت که هر بشری را با توجه به نافرمانی نخستین بشر یعنی آدم،گناهکار می داند.(رک: ککو وان استاکارد (سرویراستار)،فرهنگ دین(بریل)،چاپ دوم(لیدن،موسسه بریل،2006)ج 3،ص 1385؛ جیکوب سافرا(سرویراستار)، دایره المعارف ادیان جهانی بریتانیکا،چاپ اول(سنگاپور،دایره المعارف بریتانیکا،2006م)،ص830.
[20] - دکلن مارمین و مری.ای.هاینس ،نشست کمبریج با کارل رانر، ،چاپ اول(انگلستان،انتشارات دانشگاه کمبریج،2005م)،ص238.
[21] - Anonymous Christian، وی کتابی با همین نام تالیف کرده است.
[22] - همان،ص 242 .
[23]- گلین ریچاردز،رویکردهای مختلف به پلورالیزم دینی( ترجمه رضا گندمی و احمدرضا مفتاح)،چاپ دوم(قم،مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب،1383) صص 101 و102.
[24] - جان هیک،نظریه های کثرت گرایی دینی(ترجمه مسعود فریامنش)،اخبار ادیان،شماره 7،اردیبهشت 1383.ص 88.
[25] - نجفی فرزاد،تحلیل انتقادی مبانی معرفت شناختی پلورالیسم دینی،چاپ اول( قم،انتشارات حکت رویش،1384ش) صص 66 و 67.
[26] -Exclusivism
[27] - گلین ریچاردز،رویکردهای مختلف به پلورالیزم دینی( ترجمه رضا گندمی و احمدرضا مفتاح)،چاپ دوم(قم،مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب،1383).ص 41.
[28] - همان ، ص 45.
[29] - نجفی فرزاد،تحلیل انتقادی مبانی معرفت شناختی پلورالیسم دینی،چاپ اول( قم،انتشارات حکت رویش،1384ش)،ص 62.
[30] - همان،صص 62 و 63.
