شرح بیتی از لسان الغیب - مست بگذشتی و از خلوتیان ملکوت ...
مست بگذشتی و از خلوتیان ملکوت به تماشای تو آشوب قیامت برخاست
خواجه در این بیت «ملکوت» را با واژه «خلوتیان» قرین ساخته که این خود قرینه ای است آشکار بر این که مراد وی از ملکوت «عالم باطن» است. توضیح آنکه «خلوتی» به معنای خلوت نشین و عزلت گزین است(خرمشاهی،1383،ج1،ص415). پیداست که خلوتی، نهان از دیدگان أغیار به گوشه عزلت نشسته و به راز شنیدن و گفتن همت گماشته است. در غزل دیگری از حافظ می خوانیم:
افشای راز خلوتیان خواست کرد شمع شکر خدا که سرّ دلش در زبان گرفت
بنابراین،«خلوتیانِ ملکوت» همان پرده نشینان باطن عالم؛ یعنی فرشتگانند(سودی،1357،ج1،ص176)همان مخلوقاتی که به خاطر تجرد از ماده، روی در عالم باطن،نهان داشته اند.لذا به نظر می رسد خطاب خواجه در این بیت به حضرت معشوق(جلّ و علا) است که تو مست گذشتی و در میان فرشتگان به خاطر تماشای تو آشوب قیامت پدید آمد. کنایه از اینکه فقط آدمیان و خاکیان شیفته و شیدای تو نیستند بلکه مستی جذبه تو حتی ساکنان ملکوت را نیز دچار آشوب کرده است(نک:همان).
البته به جز این معنا، می توان مقصود از «خلوتیان ملکوت» را آدمیانی دانست که با ملکوت عالم اُنس و اُلفت یافته و بسان ابراهیم نبی(علیه السلام) چشم دیدار آن را یافته اند.[1] در این صورت منظور از خلوتیان در این بیت أنبیاء و أولیاء هستند که به خاطر شهود حضرت دوست و تجلّی آیات أعظم وی بر ایشان، قیامت کبرای آنان در همین جهان برخاسته و قیامتْ بین شده اند(سعادت پرور،1382،ج2،صص104-105).بیان مطلب آنکه انسان در سیرِ حالات شهودی پس از گذر از مراحل «منامیه» و «موتیه» به مرحله «قیامتیه» می رسد.در «حالت منامیه» حقایقی را که معمولا دیگران در خواب می بینند سالک در بیداری شهود می کند. «حالت موتیه» نیز شهود عالم برزخ و حقایق آن است.«حالت قیامتیه» که بسیار بالاتر از دو مرحله پیش می باشد عبارت از نیل انسان به درجه شهود اسرار قیامت است(جوادی آملی،1385،صص66-71). در این مرحله است که وجود آدمی قیام قیامت شده و او صاحب چشم قیامتی می شود و از قیامت و أحوال و أهوال آن خبر می دهد. مولانا در ترسیم این حقیقت می گوید:
زاده ثانیست احمد در جهان صد قیامت بود او اندر عیان
زو قیامت را همی پرسیده اند ای قیامت ! تا قیامت راه چند
با زبان حال می گفتی بسی که ز محشر حشر پرسد کسی
بهر این گفت آن رسول خوش پیام رمز «موتوا قبل موتٍ یا کرام
هم چنانکه مرده ام من قبل موت زان طرف آورده ام این صیت و صوت
پس قیامت شو قیامت را ببین دیدن هر چیز را شرطست این
(مولوی،1384،دفتر ششم،ص815).
اما برخی از شارحین هرچند مراد از «خلوتیان ملکوت» را فرشتگان عنوان کرده اند؛ لکن این بیت را مرتبط با ماجرای پر راز و رمز معراج رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) دانسته و طبعاً خطاب حافظ را متوجه آن وجود شریف ذکر نموده اند به این معنا که:« ای رسول اعظم سرمست دیدار حق به معراج رفتى و ملائک آسمان براى دیدارت آشوب قیامت را به پاکردند»(ابهری،1384،ص76).
[1] - « وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ»- أنعام/75
